Gönderen: 30 kasim 2019 Saat 00:16 | Kayıtlı IP

b) Bilgisel Düzeyde: (Akıldan Nakle, ‘İstihsan’dan* Kıyas’a, Temellendirmeden Dogmaya) Allah, zatı itibariyle mutlak (Alim-i mutlak, Kadir-i mutlak, Mürid-i mutlak, kutsal (Kuddüs) ve aşkın (gayb) olmasına rağmen, tarihe müdahalesini, yani vahiy/risalet yoluyla değişmez dinini (ed-Din, dinu’l-hakk, dinullah) şeriatlar olarak rölâtif bir şekilde (‘Her biriniz için ayrı bir şeriat ve yöntem verdik’ 5/48) ikame ettiğini daha önce söylemiştik.

Vahyin toplumsal şekillenişinin olaylar çerçevesinde gerçekleştiğine (Mekkî, Medenî, Esbab-ı nüzul, Nesih-Mensuh) şâhid olan, yine Hz. Muhammed’in yapıp-etmelerinin dayanaklarını, sözlerinin vürûd sebeplerini gören, bilen Hz. Ömer, Kur’an ve Sünneti Allah gibi mutlak, kutsal ve değişmez olarak algılamadı. O, Allah’ın tarih boyu insanî eksiklik ve sınırlılıklarla iş gördüğünü, insana güvendiğini ve birçok büyük değişikliklerin meydana gelmesine vesile olduğunu biliyordu. O, Kur’an’ın vermiş olduğu münferit hükümlerin menatı (tabanı, zemini) değişince Kur’an’ın ruhuna , genel

amaçlarına, maksadına uygun olarak gerçek anlamda ictihad (istîhsan) –Kıyas değil- yaptı. Hz. Muhammed’den çok az hadis rivayet ettiği gibi; Peygamber’in yapıp etmelerini, sözlerini mutlaklaştırıp olup-olmadık yerde ‘Hadis’ rivayet edenleri elinde sopasıyla kovaladı. Ne var ki, Ömer bu yaklaşım tarzında tek kaldı. Sahabenin bütünü ve devam eden nesiller Kur’an ve Hadis’i (Hadis konusunda Mu’tezile’nin, Ebû Hanife’nin temkinli tutumu hariç) Allah gibi mutlak, kutsal ve değişmez olarak gördüler. Şafiî bunlara Sahabenin icmaı’nı da katarak sabit kaynakları üçledi. Şafiî, ulemaya ‘ictihad’ olarak yeni ortaya çıkacak sorunları ‘Kıyas’ yoluyla nasslara bağlama görevini verdi.

Böylece ‘Fıkıh Usûlünün kurucusu’ ünvanını alan Şafiî, gerçek ictihadı –ki Ebû Hanife birçok yerde kıyası terk ederek Hz. Ömer’in daha önce yapmış olduğu istihsana başvurdu ve onu sistemleştirmişti- reddederek aklı, mutlaklaştırılmış nasslara bağladı (mevrid-i nass’da ictihad’a mesağ yoktur). İþte Ehli Sünnet’in özelde fıkıh sahasında, genelde ise bütün düşüncede benimsemiş olduğu bilgi kaynağı-yöntem sıralaması hiyerarşik olarak böylece mutlaklaştı: Kitap (Kur’an), Sünnet, icma, kıyas. Eğer değişmeye güç yetirebilirse -13.

yüzyıldan sonra kolayca güç yetiremediği ortadadır- değişecek olan sadece ‘Kıyas’ (ictihad) yoluyla elde edilen bilgidir. Teolojik düzlemde Mu’tezile, Kur’an’ın metafizik alana ilişkin ayetlerini (dil doğal olarak bünyesinde mecaz, istiare, teşbih vs. taşıdığı ve Kur’an da bununla meşbu olduğundan) aklî bir çaba olarak te’vil ederken; ehlü’l-hadis ve onun teolojik uzantısı Eş’arilik imanı, teslimiyeti, lafzî yorumu öne alıyordu.

Mu’tezile’ye göre akıl-nazar esas, nakil (nass: Kur’an, Hadis) ona tabi iken; Ehl-i Sünnet, nassı esas alıp aklı ona tabi kıldı. İþe akıl, düşünme, şüphe, tartışma yerine irade, teslimiyet, iman ve nakil ile başlamanın, politik düzlemde kitleleri sultanlara, ümeraya itaate, teslimiyete, boyun eğmeye, rızaya hazırlayacağı ve bunun sağcılığı aleykelbeyândır.

Nassların otoritesi (mutlaklığı, kutsallığı-değişmezliği) kabul edilmiş olmasına rağmen, ilk üç asırda (ilimlerin tedvin dönemi) İslâm toplumunda Kur’an’ın genel maksatlarını kavramış bir Müslüman entellektüelin olayları kendi aklına göre (tümevarım yoluyla) çözmesidir. Ebû Hanife, yaptığı Kıyasın sonucu Kur’an’ın genel maksatlarıyla çeliştiğini gördüğünde Kıyası terk edip istihsân yapardı.

Yoğun bir fikrî çabanın olduğu inkâr edilemez. Hüseyin Atay’ın dediği gibi, bu dönemin ayırdedici bir özelliği, ulemanın nasslardan anladığını ‘kendi adına’ ortaya koyduğu bir dönem olmasıdır. Hicri dördüncü asırdan sonra (Sünnî ortodoksinin tamamlanmasından sonra) artık Kitap ve Sünnete (Hadise) bir de ‘mezhep imamları’ halkası; giderek de daha sonra ‘mezhepte müctehid’ler halkası eklenmiştir. Hicri dördüncü asırdan sonra düşünce az sayıda telif; fakat bolca şerh, haşiye, zeyl, talık, telhislerle tezyine dönüşmüştür.

İlim, ehlü’l hadis’e göre hadis bilmekti; fıkıhda ‘ictihad’, yeni çıkan sorunu kıyas marifetiyle asla (nassa, mutlak’a) bağlama becerisi idi; giderek de kitapları yorumlamaya veya onlardaki bilgiyi hafızaya yerleştirmeye indirgendi (tahsil). Kitapların ismi artık ‘el-Keşf’an ...’, ‘er-Redd ala...’ veya ‘Acaibu’l...’ diye değil; ‘el-Muhassal’ veya ‘Zübdetü’l...’, ‘eş-Şerh ala...’ diye başlıyordu.

Yavaş ve içten içe de olsa oluş-hareket-değişim (tarih) değirmeninin hüküm ve müesseseleri öğütme-çürütme süreci, taklit ve tahsil faaliyetiyle görülemezdi.  Çünkü zihin sürekli kitapları -vakıayı değil- ezber, tekrar ve yorum ile ‘İlim’ yapıyordu: ‘Et-tekraru ahsen velav kane yüz seksen’=‘Bizim oğlan bina okur döner döner yine okur’. Allah örnek alınarak vakalar değerlendirilip ‘Kitap’laştırılacağı yerde, başta Kur’an olmak üzere ‘Buharî’ ve daha birçok başka kitabı ezberleme ‘ilim’ olarak algılanıyordu. Hikmet ve hakikat artık sürekli aranacak ve keşfedilecek bir şey değil; ‘ta’lim’ yoluyla kitaplardan ‘tahsil’ edilecek bir şeydir. Ortaçağ’da İslâmî bilgi anlayışı hakkında Hamilton Gibb şöyle diyor: Bilgi konusundaki eski İslâmî görüş ‘bilinmeyene’ ulaşma değil, ‘bilinenin’ biriktirilmesine ilişkin mekanik bir süreçti. Bilinen değişen ve genişleyen bir şey olarak değil, fakat belirli ve ebedî bir şey olarak anlaşılırdı... (Gibb, 1947: 64).

Tarih boyu sık sık tekrar edilen ‘tecdid’ söylemi sanıldığı gibi dinî düşüncenin teolojik ve toplumsal alanına taalluk etmez. ‘Usûl’ler (Fıkıh Usûlü, Usûli’d-Din, Hadis Usûlü, Tefsir Usûlü) Tedvin döneminde konulduğu şekliyle M. Arkoun’un dediği gibi ‘üzerinde düşünülmesi yasak’ alanlar olarak devam etmiştir (Arkoun, 1986: 60). Tecdit faaliyeti daha ziyade ibadetler alanında ortaya çıkan bid’atleri temizleme ve onları aslına döndürme faaliyetidir (el-Câbirî, 1991: 52-53). Bundan dolayı, teolojik ve toplumsal alanlarda tecdid yapanlar ‘din tahripçileri’ olarak tel’in edilir.

Bir yönüyle kaybolmuş hak dini yeniden hatırlatma (tezkire, 20/3; 69/12; 73/19) ve ahlâkî öğüt (mevize, şifa, 2/66, 3/138, 10/57) diğer yanı ile de bir ideoloji-kritik (Furkan, 2/185; 3/4) olan Kur’an, bilgisel bir katkı olmaktan çok ahlâkî, eğitimsel ve metodolojik bir katkıdır: Bize hakkında sağlam bilgimiz olmayan şeylerin peşine takılmamamızı (17/36), hevamızın bilgi kılığına girişini, kalbimizin hallerini anlatır (30/29; 47/16). Bizi bilgilendirmekten ziyade yetiştirmeye, olgunlaştırmaya, zayıflıklarımızı teşhis etmeye çalışır (takva). Ondaki toplumsal öneriler, hukukî çözümler, Allah’ın, bizi üzerine yaratmış olduğu fıtrat dinine (30/30) göre kendi yaptığı yorumlardır (şeriat).

Peygamber’in sözleri, takrirleri ve fiilleri ise bu yorumun yorumları ve kendi içtihadlarıdır. Dinî düşünce bu ilk yorumları (Kur’an-Hadis) ‘örnek’ alacağı yerde ‘asıl’ olarak aldı. Giderek de kendisi de asıllaştı (usûller). Oysa yapılması gereken, mümin ve muttakilerin vakalar karşısında sürekli yeniden yorum yapmaları (istîhsan), oluşmuş yapıları ve ilişki ağlarını sürekli eleştirmeleridir (İdeoloji-Kritik). Muttakilerin Allah’ın veya Peygamber’in ‘söz’lerini dogmatik olarak metin (Kur’an-Buharî vs.)leştirip onlara ‘teslim’ olmaları gerekmiyor.

Zira Allah yürürken onlara doğruyu sürekli göstermeyi garanti ediyor; (....in tettekullah yec’allekum furkanen: ‘Eğer muttaki olursanız Allah size bir tefrik gücü verir’, 8/29). İþte bunun için Peygamber; ‘mâ raah’l mumînune hasena fehuva indallahi hasanun: Müminlerin iyi/doğru gördükleri şey, Allah indinde de iyi/doğrudur’ dedi. Metnin (nassın) surları içinde güvende olmak, doğruyu bulamama korkusundan -rölativizm korkusundan- nasslara sığınmak sağcılıktır. Oysa metin bir kılavuzdur, bir yol/yön göstericidir. Sürekli tüketilecek -daha doğrusu istismar edilecek- bir hazine değildir. Gelecek, geçmiş bütün hakikatları, manaları kapsamaz, tüketmez. Filistinli şair Mahmut Derviş’in dediği gibi: İhtema ebuke binnusus/Fedehalellusus= Ataların nasslara sığınınca, hırsız içeriye girdi.

Hasılı, tarih boyu dinî düşüncenin dogmaların, batıl itikatların, hurafatın yatağı haline gelmesi, başta Kur’an ve Sünnet’in daha sonra da bu iki kaynağı yorumlama ‘usul’lerinin ve bu usûllere göre yapılmış ilk yorumların giderek kutsal-mutlak ve değişmez bir şey olarak algılanmasından doğmuştur. Kökeni, kaynağı itibariyle ilâhî olsa da mahiyeti itibariyle de onun insanî, sosyal, tarihsel, dinamik ve rölâtif varlıklara taalluk etmesi itibariyle rölâtif bir süreç olduğu unutulmuştur. Unutmak ve alışmak ise sağcılığın tabiatıdır.

c) Tarih Düzeyinde: (İmkândan zorunluluğa, Gelecek perspektifinden Tarihin sonuna, Eleştiriden Anıtsal ve Koruyucu Hamasete): Tarih sorununu, geçmiş ve geleceğe karşı mesafe bilinci olarak almak yanlış olmaz. İbni Haldun’u hariç tutarsak, Ortaçağ İslâm-Hıristiyan dinî dünya görüşünde insanlar ebedîliğin zamanı emdiği sessiz bir hülyada yaşıyorlardı. Buna rağmen İslâm’ın doğuş anında ve ilk asırlarda yeryüzünü ve ‘geleceği’ dikkate alan güçlü bir damarın olduğunu kimse inkâr edemez. Müminler, İslâm ile Kisra’nın ve Bizans’ın hazinelerine sahip olacaklarını, İstanbul’u fethedecek komutanın ve ordunun övgüye layık olduğunu Peygamber’in ağzından söylüyorlardı.

Fetihler, böylesine yaşama, iktidara evet diyen ve bir ‘gelecek’ perspektifi olan toplumun bir başarısı idi. Bununla beraber, İslâm toplumunda tarihin sonunun yaşandığını (Hadislerde ‘Kıyamet’ alametleri edebiyatı) ve geleceğin sürekli kötüye gideceğini (Fiten edebiyatı) ifade eden bir damarda canlı olarak sürekli varolmuştur. Tarihin sonunda olma veya tarihin sürekli kötüye gideceği inancının İslâm toplumunu nasıl etkilediği ayrı bir araştırma konusudur.

‘Mazi’ anlamında tarihe bakış tarzına gelecek olursak, Sünnî gelenekte bunun, insanların iradî olarak yarattıkları yönsüz bir ‘imkân’ olduğundan daha ziyade, Tanrı’nın yoğun olarak müdahale ettiği bir ‘zorunluluk’ olduğu kanaati daha baskındır. Diğer türlü Kur’an’a ‘Kelâm-ı Kadim’ sıfatı yakıştırılamazdı. Büyük fitne (Cemel ve Sıffin Savaşları) ilâhî takdir olarak yorumlanamazdı. Sünnîliğin düşünsel ve siyasal tarihe bakışı ‘Nietzsche’nin ‘Anıtsal’ ve ‘koruyucu’ tarih anlayışları nitelemesiyle bir tür ‘hamâset’tir: Anıtçı tarih, bir maskeli balo elbisesi gibidir. Bu elbise içinde kendi çağlarındaki büyük ve güçlü olana karşı duydukları hınç ve nefreti geçmiş çağların güçlülerine ve büyüklerine karşı duyulan dolu dolu bir hayranlıkmış gibi gösterirler, bu maske içinde o tarihselliği inceleme biçiminin gerçek anlamını karşıt bir anlama çevirerek gizlerler. Açıkça bilsinler veya bilmesinler öyle bir davranış içindedirler ki,

şunu demek isterler sanki: Bırakın ölüler yaşayanları gömsünler (Nietzsche, Tarih Üzerine: 83).

Eskiye bağlı [koruyucu] tarih, yaşamı korumayı bilir yalnızca, yaratmayı değil; bundan dolayı her zaman oluş halinde olanın değerini düşürür. Oluş halinde olan için sezici bir içgüdüsü yoktur da ondan (Anıtsal tarih anlayışında olduğu gibi). Böylece yeni olana karşı güçlü ve sağlam kararlar almaya engel olur. Sonuç olarak da etkin insanı, etkin bir insan olarak herhangi bir ulu şeyi, sevgiyi yaralayacak olan ve yaralamak zorunda olan etkin insanı kötürüm eder. Bir şeyin eskimiş olması olayı, şimdi o şeyin ölümsüz olması isteğini doğurur.’ (Nietzsche, a.g.e: 90).

Sünnîliğin geçmişe (maziye) bakışının Nietzsche’nin tasvirini yaptığı bu ‘Anıtçı’ ve ‘Koruyucu’ tarih tasarımına tamı tamına uyduğunu söyleyebiliriz. Peygamber, kendisine ulaşılamayacak, yanına yaklaşılamayacak kadar insanüstü, kutsal, yarı ilah bir varlıktır. Bütün felekler onun için yaratılmıştır (Levlake levlak, lema halaktu’l-eflak). Mescidin kapısı karısı Aîşe’nin evinin kapısı ile karşı karşıya olan; namazı, güzel kokuyu ve bir de kadını çok seven; zırh giyerek savaşan; kısaca yaşama, canlılığa ve içgüdülerine ‘evet’ diyen  içimizden gür saçlı esmer birisini (Arap); nur yüzlü (soluk benizli), ruhanî, gece yatmaz, hata işlemez (o zaman sevap da işlemez) bir melek-insan’a çevirdik.

Sahabîler yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız kurtulursunuz. (Bazı sahabilere uyanların kendilerini ‘Cemel’ ve ‘Sıffin’ savaşının ortasında bulduğu ‘talihsiz!’, tarihsel bir gerçektir). Her türlü iyilik öncekilere uymakta, her türlü kötülük ise geriden (bize yakın) olanların çıkardıklarındadır. (Küllü hayrin fî ittibai men selef, ve küllü şerrin fî ibtidai men halef).  Tarihe hep anıtsallaşmış kişiler ve sülaleler hakim olmuştur: Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Osmanlılar. Bizler bireyler olarak ‘Hanefî’, ‘Şafiî’, ‘Eş’arî’, Maturîdî’, ‘Alevî’, ‘İsmailî’, ‘Caferî’ veya ‘Atatürkçü’yüz. Hiç kimse Vasıl b. Ata gibi kişilerden i’tizal (ayrılma) etmeyi göze alamadığı için aramızda -elhamdülillah- ‘Mu’tezilî’ yoktur.

Sonucu yine Nietzsche ile bağlayalım: ‘İnsanın yaşayabilmesi için geçmişi kırıp dökmeye ve ortadan kaldırmaya bir gücü olması ve bunu zaman zaman uygulaması gerekiyor. Buna da geçmişi mahkeme önüne çıkarmak, kılı kırk yararcasına sorguya çekmek ve sonunda mahkum etmekle ulaşılabilir; her geçmişin bir değer olduğu düşüncesi yargılanıp cezalandırılmalıdır.

(Nietzsche, a.g.e: 90) Nietzsche bu görüşe ‘Eleştirel Tarih’ anlayışı ismini vermektedir. Kur’an da Araplar’ın geçmişine aynı şekilde yaklaşmamış mıdır? (5/104; 2/28; 10/78; 21/53; 31/21, 43/22-23...).

d) Siyaset Düzeyinde (Şurâdan Saltanata; Başkaldırıdan İtaate): Dört halife döneminde Kur’an’ın Lidere şurâyı emreden ilkesine (3/159) değil, ümmete şurâyı emreden (42/28) ilkesine nisbî de olsa uyulmuştur. Muaviye’nin iktidarı rıza ve hukukla değil, ‘güç’ ile ele geçirmesiyle (saltanata dönüştürmesi ile) Sünnîlik iktidarın hep resmî ideolojisi olmuştur. İktidar ise tabiatı gereği hep ‘sağ’ eğilimli bir şeydir. Fakat bu, iktidardakilerin sürekli öz eleştiri yaparak müesseseleri yenilemeyecekleri anlamına gelmez. Sünnî siyaset literatürü dinamik bir ideoloji -kritik veya ekonomik- politik değil; yani düşünce, fikir, teori değil; mevcut iktidarın meşrulaştırılmasından ve sultana iyi niyetli tavsiyelerden ibarettir. (Câbirî, İslâm’da Siyasal Akıl: 646) Teolojideki Tanrı’nın Kutsal-Mutlak ve Aşkınlığı simetrik olarak yeryüzündeki sultanlara yansıtılmıştır (es-sultânu zıllulllah fî’l-ard). Siyasal otorite, ihtiyaç duyduğu meşruiyeti -güç dışında- halktan, hukuktan ziyade dinin sembolik Kapitallerini (Allah, Kur’an, Peygamber, şeriat) kullanarak devşirmiştir.

Bu kanallarla itaat alabildiğine vurgulanmıştır. Sultan zalim de olsa fasık da olsa uyulur. 73 fırkaya ayrılan Müslümanların kurtulanları sadece Sünnîlerdir. Muhalifler ‘ehl-i biat’ ve ‘zındık’tırlar. Fitne çıkaranın (iktidara başkaldıranın, karşı çıkanın) katli helaldir. ‘Ya devlet başa, ya kuzgun leşe.

Sultanlar çobandır halk ise sürü (reaya). Siyasetin konusu çobanın sürüyü nasıl güdeceğidir: ‘Es-Siyasetü’ş-Şerîıye Beyne’r-Raî ver-Raîyye=Çoban ile sürü arasındaki ilişkinin ‘şerî siyaseti’ İbni Teymîye’nin kitabının başlığıdır. ‘Tevhid’in sosyal ve politik uzantısı ‘birlik’ ve ‘bütünlük’ söylemidir. Bu yüzden ‘imam’ kökenli bir milliyetçi-sağcı ‘Sosyolog’ Profesör (!) bir televizyon programında ‘Türban’lı kız öğrencileri devlet, millet ve memleket düşmanları olarak ilan ediyor ve devletin emrine uymanın Allah’ın emri olduğunu söylüyordu. (Allah’ın emrinin başları örtmek olduğunu hatırlatalım. 24/31). Oysa Kur’an ‘el-emr-i bi’l ma‘ruf ve’n nehy-i ani’l-münker’i bütün müminlere eşit derecede farz-ı ayn olarak zorunlu kıldı. Bu espriyi kavramış bir  kadın, Halife Hz. Ömer minberde iken yerinden kalkıp ona itiraz edebiliyordu.

Sosyal ve siyasal sorunların çözümü kompleks ve zor olduğundan ‘ihtilaf‘ da rahmet vardı’. Yöneticiler ‘Çoban’ değil ‘emanete ehil’ kimseler olduğu için itaat edilir (4/58). Haksızlık karşısında susan dilsiz şeytandır; insanlar bir tarağın dişleri gibi birbirine eşittirler; üstünlük takvadadır, o da Allah katındadır.

Sonuç

Irk, cinsiyet, din, mezhep, memleket (yurt, ülke) insanın içinde yaşadığı zorunlu kategorilerdir. Müessese, devlet halinde yaşamanın bir gereğidir. Örf, âdet, gelenek, kültür yaratma insanın manevî varlık oluşunun bir sonucudur.   Bu saydıklarımıza bizatihi karşı olunamaz. Sağcılık olarak karşı çıkılması gereken, bunların mutlaklaştırılması, dondurulmasıdır. Savunduğumuz şey, bunların değişebilir olanlarının yaratıcı yenilenmesidir. Sünnîlik, göstermeye çalıştığımız gibi bir geniş mezhep(lilik) olarak bu yaratıcı yenilenmeyi başaramadığı için İslâm Dünyası bugün içinde bulunduğu durumdadır.

Merve Kavakçı bir milletvekili olarak TBMM Genel Kurul Salonuna başörtüsüyle girdiği için Anayasa’da, diğer yasalarda ve Meclis iç tüzüğünde hiçbir engelleyici hüküm bulunmamasına rağmen; salt 75 yıllık gelenek ve teamüllerde olmadığı gerekçesiyle milletvekili yemini etmesi ‘sol?’ bir partinin milletvekillerince engellendi. Devletin en yetkili şahıs ve kurumları da bu davranışı destekledi. Ey kerameti kendinden menkul gelenek ve teamüller, siz nelere kadirsiniz! Tarihte akıllılığın karşıtı çoğu zaman aptallık değil, şartlanmışlıktır ve alışkanlık beyni uyuşturan afyondur. Sağcılık, bir alışkanlık olarak bütün dinlerin, büyük öğretilerin ve halkların afyonudur. Sözü Arap Cahiliye dönemi şairi Amr İbn Kamia’nın bir beyiti ile bitirelim:

Rametnî benatu’d-dehri min haysu la era, Fekeyfe limen yûrma veleyse bi ramin? Zamanın kızları bana görmediğim yerden bir ok attı, Fakat bu oku yiyen, atanı göremiyorsa ne yapabilir?

REFERANSLAR

Arkoun, M., Tarihiyyetu’l-Fikri’l-Arabî, Arapça’ya çev.: Haşim Salih, Beyrut,  1986

Bora, Tanıl., “Muhafazakârlığın Değişimi ve Türk Muhafazakârlığında Bazı Yol İzleri’, Toplum ve Bilim, Güz 1997, (74).

Câbirî, M. Âbid., et-Tûras ve’l-Hadase, Beyrut, 1991

Cabîrî, M. Âbid., İslâm’da Siyasal Akıl, Çev.: Doç. Dr. Vecdi Akyüz, Kitabevi, İstanbul, 1997.

Çağatay, Tahir,, İçtimaî Nazariyeler Tarihi, Ankara, 1977.

Ebu Davud, Sünen

Ebu Hanife., “El-Alim ve’l-Müteallim’ İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul, 1981.

Gibb, H. A. R., Modern Trends in Islam, Chicago, 1947.

Güler, İlhami., “Din, İslâm ve Şeriat’, İslâmiyat, I, (1998), Sayı 4.

İbn Mace, Sünen

Nietzsche, Friedrich., Tarih Üzerine, Çev.: Nejat Bozkurt, Say Yayıncılık, İstanbul, 1998.

Rahman, Fazlur., Tarih Boyunca İslâmî Metodoloji Sorunu, çev. S. Akdemir, Ankara, 1997.

Tirmizi, Sünen

t e z k i r e, sosyal bilim, düşünce, siyaset dergisi, yıl 9 , sayı 17, ekim/kasım 2000, s. 98-109

Gönderen: 30 kasim 2019 Saat 00:16 | Kayıtlı IP

         Efrayim

         Sevgili arkadaşlar

          Bu yazılanlara göre, peygamberimizin ve Atatürkümüzün sağcılıkla mı solculukla mı bağlantısı var?

          Sevgi ile,